Tiêm phòng có ý nghĩa rất to lớn đối với những bệnh mà mầm bệnh tồn tại lâu dài trong thiên nhiên (bệnh nhiệt thán,…) hay trong cơ thể động vật khỏe mạnh (bệnh đóng dấu lợn, tụ huyết trùng…), lại càng cần thiết đối với những bệnh có ổ dịch thiên nhiên, có nhiều vật mang trùng, có nhiều nhân tố trung gian truyền bệnh hoặc những bệnh khó tiêu diệt nhân tố trung gian truyền bệnh, cũng như đối với những bệnh lây qua đường hô hấp.

            Tiêm phòng phải thực hiện khi chưa có dịch là chủ yếu, hoặc khi đã bị dịch uy hiếp. Thuốc dùng tiêm phòng là vaccin hoặc kháng huyết thanh, hoặc kết hợp cả hai.

            Tiêm phòng bằng vaccin là phương pháp đưa kháng nguyên của mầm bệnh vào cơ thể nhằm tạo miễn dịch chủ động cho động vật.

Vaccin là chế phẩm sinh học được chế từ vi sinh vật đã bị giết chết (vaccin chết, vaccin vô hoạt) hoặc bị giảm độc (vaccin nhược độc). Để sử dụng vaccin có hiệu quả, người chăn nuôi cần phải biết những nguyên tắc chung khi dùng vaccin, như sau:

- Đối tượng tiêm vaccin: Dùng vaccin chủ yếu là phòng bệnh. Sau khi tiêm vaccin một thời gian nhất định động vật mới có miễn dịch. Cần chú ý các trường hợp sau. Ở nơi có ổ dịch cũ, do nhiều bệnh truyền nhiễm phát sinh theo mùa nên hàng năm cần phải tiêm phòng cho đàn gia súc, gia cầm trước mùa phát bệnh. Ở nơi bệnh đang phát thì đối với động vật đã mắc bệnh cấm không được tiêm vaccin ngay mà phải dùng kháng huyết thanh hoặc kháng sinh thích hợp điều trị. Đối với động vật còn khỏe nhưng dễ bị lây nhiễm (do tiếp xúc với con bệnh) có thể tiêm kháng huyết thanh cùng một lúc với vaccin (nhưng ở vị trí khác nhau trên cơ thể). Đối với động vật khỏe mạnh hoặc ở động vật khu vực xung quanh ổ dịch thì tiêm ngay vaccin để tạo vành đai miễn dịch. Đối với động vật khác loài nhưng có cảm thụ với bệnh cũng có thể cần tiêm vaccin phòng bệnh đó.

Động vật được tiêm nói chung phải khỏe mạnh. Không tiêm vaccin cho những con đang nung bệnh, những con quá gầy yếu, quá non, con mẹ mới đẻ, những con mới thiến chưa lành vết thiến, những con có nhiều ký sinh trùng. Cũng không nên tiêm vaccin virut nhược độc cho động vật cái đang có chửa ở thời kỳ thai sớm (1/3 kỳ thai đầu tiên). Súc vật sau khi tiêm cần được nuôi dưỡng, chăm sóc tốt, trâu bò cày kéo cần được nghỉ ngơi.

            Phải tiêm phòng liên tục (tiêm nhắc lại) do sau một thời gian kháng thể được tạo ra bởi sự cảm ứng của vaccin thường suy giảm đến mức hết hiệu lực và phải tiêm đạt tỷ lệ cao cho động vật thuộc diện phải tiêm để tạo miễn dịch tập đoàn bền vững. Chỗ tiêm phải sát trùng, dụng cụ tiêm phải tiêu độc. Liều lượng tiêm phải đúng theo sự chỉ dẫn của nơi chế tạo.

            - Đường tiêm vaccin: vaccin thường được tiêm dưới da, nhất là các loại có chất bổ trợ, và tiêm với liều lượng lớn (vaccin formol keo phèn tụ huyết trùng, lợn đóng dấu,...). Có loại phải tiêm đúng dưới da để tránh phản ứng (vaccin nhược độc nhiệt thán). Các vaccin nhược độc (dịch tả trâu bò, dịch tả lợn qua thỏ) tiêm liều lượng nhỏ thì có thể tiêm dưới da hoặc bắp thịt. Một số vaccin có thể dùng cho uống, nhỏ mắt, nhỏ mũi, chủng vào dưới da, xát vào da, bơm vào không khí cho gia cầm hít (khí dung). Không tiêm vaccin vào mạch máu.

            - Bảo quản vaccin: Vaccin phải được bảo quản tốt, ở trạng thái chuẩn bị tiêm cần để ở chỗ tối, râm mát, nhiệt độ bảo quản thích hợp (20 - 25 °C). Vaccin nhược độc chế từ virut trong quá trình tích trữ và vận chuyển phải bảo quản ở nhiệt độ thấp (-15 °C), nhưng nếu ở trạng thái đông khô thì chỉ được bảo quản lạnh (1 - 4 °C). Trước khi dùng phải kiểm tra phẩm chất thuốc, phải hủy bỏ vaccin quá hạn dùng, vaccin mất phẩm chất. Khi dùng các loại vaccin nhược độc, nhất là các loại có nha bào tránh làm vương vãi vaccin.

* Phản ứng sau khi tiêm vacxin

Súc vật có thể bị phản ứng do chất phụ trong vaccin, do tiêm vào cơ thể đang nung bệnh, tiêm sâu vào bắp thịt. Tiêm vaccin còn có thể làm tái phát các quá trình bệnh lý sẵn có trong cơ thể (bệnh lao), do làm những mầm bệnh có sẵn trong cơ thể trỗi dậy gây bệnh (tụ huyết trùng) gây ra những bệnh theo cơ chế dị ứng (viêm thận, viêm não). Tính phản ứng của động vật quá mạnh cũng gây nên phản ứng khi tiêm. Cần biết rõ nguyên nhân gây phản ứng để đề phòng hoặc can thiệp khi xảy ra.

* Kế hoạch tiêm phòng vacxin

            Kế hoạch tiêm phòng được đề ra từ nhiệm vụ chính trị và kinh tế của địa phương, dựa vào kế hoạch phát triển chăn nuôi, tình hình dịch bệnh, đặc điểm về địa hình địa lý, phong tục tập quán của địa phương. Ngoài ra, còn phải dựa vào trình độ tổ chức lãnh đạo, lực lượng cán bộ, dụng cụ phương tiện của địa phương và khả năng thuốc tiêm phòng có thể cung cấp cho địa phương.

            Kế hoạch tiêm phòng phải định rõ:

            - Các bệnh cần tiêm phòng: Phải dựa vào kế hoạch của Nhà nước kết hợp với tình hình dịch bệnh của địa phương và các vùng lân cận mà quyết định các bệnh cần tiêm phòng.

            - Các vùng cần tiêm phòng: Phải dựa vào đặc điểm địa phương kết hợp với tính chất của bệnh mà quyết định vùng tiêm phòng cụ thể cho từng loại bệnh. Nói chung, cần phải tiêm ở những vùng có ổ dịch cũ, những vùng hàng năm bị dịch đe dọa, những vùng ở hai bên đường giao thông trọng yếu, quanh các chợ, các xí nghiệp chế biến thú sản, vùng biên giới,... Các trại chăn nuôi tập trung phải được tiêm phòng triệt để.

            - Tỷ lệ tiêm phòng: Tùy theo tính chất của từng bệnh, mức độ uy hiếp của bệnh đó, tùy theo vùng, tùy loại động vật nuôi, tùy theo phương hướng và nhiệm vụ phát triển loại động vật nuôi mà quyết định cụ thể tỷ lệ tiêm phòng. Nói chung phải đạt tỷ lệ thấp nhất là 80%. Ở các vùng bị dịch uy hiếp phải đạt tỷ lệ từ 90 - 95%.

            - Lịch tiêm phòng: Lịch tiêm phòng được xây dựng dựa vào mùa phát bệnh của từng bệnh (tiêm phòng nhiệt thán trước mùa mưa ở vùng đồng bằng và trước mùa hanh khô ở miền núi) và thời gian cho miễn dịch của vaccin (ví dụ, vaccin dịch tả lợn cho miễn dịch một năm, nên chỉ cần tiêm mỗi năm một lần nhưng phải tiêm thường xuyên, tiêm bổ sung cho những đầu gia súc mới sinh). Có khi phải dựa vào tính chất của vaccin nếu vaccin đòi hỏi phải dùng vào thời tiết thích hợp.

            Nói chung đối với vật nuôi, nên tiêm phòng trước mùa phát bệnh độ một tháng, tránh lúc gia súc phải làm việc mệt nhọc hoặc thiếu thức ăn. Ngoài đợt tiêm chính, trong năm cần có những đợt tiêm bổ sung.

            - Kế hoạch về nguyên liệu, dụng cụ phương tiện dùng cho tiêm phòng: Căn cứ vào số đợt tiêm phòng, diện tiêm, số lượng động vật, loại bệnh tiêm mà dự trù số lượng vaccin hay kháng huyết thanh, hóa chất, dụng cụ,...

            - Kế hoạch cán bộ: Phải có kế hoạch về số người phục vụ tiêm phòng, phụ chế thuốc, theo dõi động vật sau khi tiêm.

* Tổ chức tiêm phòng

Công tác tiêm phòng cần làm nhanh, gọn trong một thời gian nhất định để tạo miễn dịch cùng một lúc cho đàn gia súc, gia cầm (tạo miễn dịch quần thể). Đồng thời phải dựa vào các đợt tiêm phòng để bồi dưỡng, củng cố lực lượng cán bộ chuyên môn và tăng cường cơ sở vật chất cho địa phương. Phải kết hợp đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục ý thức vệ sinh phòng bệnh trong nhân dân. Muốn đạt được những mục tiêu nêu trên cần chú ý các điểm sau đây:

            - Chuẩn bị tốt: Phải có kế hoạch cụ thể, kế hoạch phải được thông qua cấp ủy và chính quyền địa phương để biến thành kế hoạch của chính quyền địa phương. Kế hoạch đó phải được phổ biến rộng rãi, tuyên truyền mục đích tiêm, vận động quần chúng hưởng ứng và giúp đỡ khi tiêm phòng. Phải chuẩn bị tốt về tư tưởng, kỹ thuật và phương pháp công tác.

            - Tổ chức tốt: Phải có sự phân công nhiệm vụ, giao trách nhiệm cho cá nhân và nhóm cụ thể, chỉ đạo và theo dõi tốt việc thực hiện kế hoạch. Phải nắm tình hình chuẩn bị, theo dõi khi đang tiêm, sau khi tiêm, giải quyết các khó khăn, bồi dưỡng nghiệp vụ, cung ứng thêm vaccin khi cần. Phải có kế hoạch sơ kết, tổng kết rút kinh nghiệm về tổ chức và kỹ thuật.

            - Tiến hành tốt: Những người tham gia đợt tiêm phòng phải có tinh thần trách nhiệm cao, tôn trọng và thực hiện đúng kỹ thuật tiêm phòng, tích cực vận động quần chúng,... bảo đảm thực hiện tốt kế hoạch tiêm phòng đã đề ra.

            Tiêm phòng là biện pháp quan trọng để tạo miễn dịch cho vật nuôi. Nhưng chỉ có tiêm phòng thì chưa đủ, mà còn phải thực hiện tốt các biện pháp an toàn sinh học để phòng bệnh. Vì vậy, ngoài biện pháp tích cực tiêm phòng, chúng ta không được quên biện pháp phòng bệnh chủ yếu là vệ sinh, an toàn sinh học trong thú y, trong đó người chăn nuôi tích cực hưởng ứng thực hiện tốt các biện pháp đó thì mới xây dựng được cơ sở vững chắc cho nhiệm vụ khống chế và thanh toán dịch ở nước ta.

Ghi chú: Tài liệu tham khảo (Phạm Hồng Sơn, 2005. Giáo trình bệnh truyền nhiễm thú y. NXB Đại học Huế).