1. ĐỆ NHẤT TRANH GỖ

          Đam mê, tự học, tự mày mò, nghiên cứu... rồi trở thành nghệ nhân tên tuổi. Gần 50 năm gắn bó với nghề tranh gỗ, nghệ nhân Lê Đức Ngọc đã sáng tạo ra nhiều tác phẩm tinh xảo có giá trị về mặt nghệ thuật. Trong đó, tác phẩm tranh ghép gỗ về trận thủy chiến Rạch Gầm – Xoài Mút (2m x 3m, gỗ màu tự nhiên) do ông sáng tác, trưng bày tại Bảo tàng Tiền Giang được giới chuyên môn đánh giá cao về mặt kỹ thuật, mỹ thuật cũng như sự điêu luyện trong từng chi tiết, đường nét...

 
          Nghệ nhân Lê Đức Ngọc quê tỉnh Quảng Nam, trước năm 1975, cuộc sống gia đình nhiều cơ cực do nạn bão lụt, chiến tranh. Sau khi di cư ra Huế nhưng cuộc sống chẳng khá hơn, đến năm 1972, gia đình ông lại di tản vô Sài Gòn và để giảm bớt gánh nặng cho gia đình, ông xin tá túc tại một cô nhi viện. Khi đó, thấy nhóm bạn cùng phòng đăng ký học lớp tranh lọng, ông mê lắm nhưng không có điều kiện tham gia. Những lúc rảnh, ông tranh thủ mượn dụng cụ của bạn để tự học, tự nghiên cứu và thực hành. Đến năm 1975, học hết cấp III, ông ở lại TP. Hồ Chí Minh kiếm sống bằng nghề tranh lọng. Năm 1979, ông đến Mỹ Tho lập nghiệp và tiếp tục gắn bó với nghề mình yêu thích.

          Trong một lần lên TP. Hồ Chí Minh để mua dụng cụ làm tranh lọng, nhìn thấy những bức tranh ghép gỗ tuyệt đẹp, ông thật sự đam mê và sau đó bắt tay vào làm thử. Sau khi hoàn thành một số bức tranh mẩu, tuy không sắc sảo lắm nhưng ông vẫn quyết định mang lên TP. Hồ Chí Minh để trình làng nhằm lắng nghe những bình phẩm, góp ý từ khách hàng để tiếp tục hoàn thiện. Đồng thời, ông xin vào làm việc tại Tổ hợp Nghệ Tinh để vừa có thu nhập, vừa nâng cao tay nghề. Tại đây, ông được tiếp cận với khá nhiều tuyệt tác tranh ghép gỗ làm từ những chất liệu gỗ quý như: mun, cẩm lai, gõ đỏ... Sau gần một năm trui rèn trong lò mỹ nghệ này, tay nghề của ông được nâng lên đáng kể.

Tác phẩm "Trận thủy chiến Rạch Gầm - Xoài Mút" được trưng bày tại Bảo tàng Tiền Giang.

          Theo nghệ nhân Ngọc, để tạo ra tác phẩm có giá trị về mặt nghệ thuật, đòi hỏi nghệ nhân phải có niềm đam mê, sáng tạo, năng khiếu và đức tính kiên trì. Mỗi thể loại tranh có yêu cầu riêng về kỹ thuật cũng như mỹ thuật. Chẳng hạn, đối với tranh ghép gỗ đòi hỏi bố cục và sự phối màu phù hợp. Đối với tranh lọng, đường lọng đảm bảo sắc nét và chính xác. Đối với tranh lá, quá trình tạo tác còn đòi hỏi sự công phu, tỉ mỉ hơn, thường sử dụng chất liệu có nguồn gốc từ thiên nhiên như: Lá cây (lá bồ đề, lá cây bàng, lá buông, bằng lăng…) và một số loại hoa (hoa mai, hoa cải…) và giấy... Căn cứ vào hình mẫu trên thực tế hoặc trên mạng Internet, nghệ nhân tiến hành tái hiện lại hình ảnh con người, dòng sông, lối đi, cảnh vật, cây cỏ… với bố cục phù hợp từ màu sắc, kích cỡ, độ đậm nhạt...

          Đến giờ, nghệ nhân Lê Đức Ngọc không thể nhớ hết mình đã sáng tác ra bao nhiêu tác phẩm nhưng hầu hết tác phẩm của ông đều được các nhà chuyên môn, giới mộ điệu và khách hàng đánh giá cao. Thông qua những bức tranh lọng làm từ gỗ mít, lòng mứt, thao lao, dái ngựa... cùng những tranh ghép gỗ, ông đã tái hiện hình ảnh về quê hương, về con người Nam bộ (cưỡi trâu thổi sáo, gánh lúa về làng, đám cưới trên đường quê...) rất nên thơ và gần gũi với cuộc sống dân dã, đời thường nên được nhiều khách hàng ưa chuộng

          Có thể nói, từ những mảnh gỗ vô hồn, qua đôi tay khéo léo của mình, nghệ nhân Lê Đức Ngọc đã biến chúng thành những tác phẩm ấn tượng. Một số tác phẩm tiêu biểu của ông được trưng bày tại Bảo tàng Tiền Giang gồm: Tranh ghép gỗ chiến thắng Rạch Gầm – Xoài Mút, tranh ghép gỗ phẳng Đám cưới trên đường quê, Quê hương... Đặc biệt, ông được xem là chuyên gia có một không hai của Tiền Giang có khả năng tạo ra những bức tranh lá đặc sắc. Thông qua tác phẩm, ông đã tái hiện về miền quê sông nước Nam bộ rất đặc trưng và cũng rất khác biệt. Một số tác phẩm tranh lá do ông sáng tác đạt giải Khuyến khích tại cuộc thi “Sáng tác mẫu sản phẩm lưu niệm du lịch Tiền Giang” năm 2008, 2009; tác phẩm tranh lá “Cần Thơ đô thị miền sông nước” và “Chợ nổi” đạt giải Nhì cuộc thi “Sáng tác mẫu sản phẩm lưu niệm, quà tặng du lịch TP. Cần Thơ” năm 2019…

          Ngoài sáng tác, ông còn trực tiếp dạy và truyền nghề cho hàng trăm học viên yêu thích tranh gỗ. Nhiều học trò của ông nay đã thành đạt và trở thành nghệ nhân tên tuổi; trong đó có nghệ nhân Lê Minh Sĩ.

          Thạc sĩ Nguyễn Mạnh Thắng, Giám đốc Bảo tàng Tiền Giang nhận xét: Nghệ nhân Lê Đức Ngọc có thể được xem là “Đệ nhất tranh ghép gỗ” của Tiền Giang. Các tác phẩm tranh gỗ do ông sáng tác rất có giá trị về mặt nghệ thuật và đậm chất sáng tạo. Đặc biệt, tranh ghép gỗ về trận thủy chiến Rạch Gầm – Xoài Mút được các chuyên gia mỹ thuật và du khách tham quan đánh giá cao về tính thẩm mỹ, sự công phu, tỉ mỉ trong từng đường nét; đồng thời, nội dung tác phẩm đã mô phỏng khá đầy đủ và chi tiết về diễn biến của sự kiện lịch sử cách nay hơn 2 thế kỷ…

          2. THỔI HỒN CHO TRANH GỖ

          Đam mê hội họa khi còn là học sinh tiểu học, hơn 30 năm qua, nghệ nhân Lê Minh Sĩ (ngụ phường 8, TP. Mỹ Tho), hội viên Hội Văn học - Nghệ thuật tỉnh Tiền Giang đã sáng tác nhiều tranh gỗ có giá trị về mặt nghệ thuật. Đặc biệt, tranh gỗ tạo tác từ kỹ thuật bút lửa được xem là một trong những tuyệt tác của ông; bởi để tạo ra một tác phẩm có hồn, ông phải mất nhiều thời gian, dành hết tâm huyết chăm chút cho “đứa con tinh thần” của mình.

Nghệ nhân Lê Minh Sĩ đang tác nghiệp tranh bút lửa

          Ông Sĩ cho biết, do đam mê hội họa từ nhỏ, nên sau giờ học, trong lúc phụ ba mẹ đi bán đồ chơi trẻ em (do ba mẹ làm bằng tre nứa), ông tranh thủ học lớm các họa sĩ vẽ tranh, vẽ chân dung bên vệ đường; đồng thời, luôn mang theo bên mình bút chì hoặc phấn để vẽ lại những gì mình đã học và quan sát được. Thế rồi, năm 13 tuổi, cơ duyên gặp nghệ nhân Lê Đức Ngọc và ông được nghệ nhân đồng ý nhận làm học trò, đã hết lòng truyền dạy nghề tranh ghép gỗ. Tuy nhiên, sau khi học nghề được một thời gian, vì hoàn cảnh gia đình, ông phải bôn ba nhiều nơi với đủ nghề để kiếm sống. Trong thời gian này, ban ngày đi làm, ban đêm ông tranh thủ rèn luyện tay nghề hội họa…

           Trong thời gian bôn ba kiếm sống, ông còn tranh thủ học thêm về tranh bút lửa. Năm 1987, ông quyết định trở về TP. Mỹ Tho mở cơ sở sản xuất tranh gỗ Minh Thy, kết hợp truyền dạy nghề cho lớp trẻ. Và cũng kể từ đó, ông Sĩ lần lượt cho ra đời nhiều tác phẩm tranh gỗ độc đáo, bao gồm 2 thể loại chính: Tranh ghép gỗ và tranh bút lửa. Theo ông Sĩ, đối với tranh ghép gỗ, việc lựa chọn đúng loại gỗ làm nền, thiết kế bố cục phù hợp có ý nghĩa rất quan trọng. Ông thường sử dụng lõi cây mít, xà cừ, hay dái ngựa… để xẻ tấm (hình oval) làm nền cho bức tranh; tiếp theo dùng cưa lọng để lọng chữ, hoa, lá theo mẫu thiết kế (được vẽ trên giấy và dán lên mặt gỗ).

          Để lọng chữ gỗ, ông thường sử dụng gỗ cây lồng mức do có màu trắng khá nổi bật cùng độ bền, dai, không bị gãy, vỡ khi lọng; để tạo hoa, lá trang trí, ông sử dụng gỗ dừa và lồng mức để lọng, mài (hay chạm, khắc) tạo hình. Sau bước làm tinh (mài, bào láng, sơn), các chi tiết trên được dán lên tấm gỗ nền, phun PU để tăng độ bóng, giữ màu được lâu và chống trầy xước.

          Để tạo ra một bức tranh bút lửa, quá trình thực hiện còn đòi hỏi sự công phu, tỉ mỉ và mất nhiều thời gian hơn. Trong đó, phần nền của bức tranh thường sử dụng ván ép hồng (loại nhập khẩu dày 1 cm). Một số chi tiết trang trí cũng giống như tranh ghép gỗ; riêng bước chạm, khắc tạo nét và sử dụng bút lửa để vẽ lên gỗ (dùng điện làm nóng ngòi bút bằng kim loại để đốt gỗ) theo mẫu phác thảo, đòi hỏi nghệ nhân phải có năng khiếu, kinh nghiệm, tay nghề điêu luyện, cộng với sự tập trung cao độ trong suốt quá trình tạo tác. Đối với những tác phẩm có kích thước lớn, nghệ nhân phải sử dụng bộ đèn khè của thợ kim hoàn để tạo kỹ xảo kết hợp dùng bút lửa có ngòi thật nhỏ để chấm hàng vạn dấu chấm lên bề mặt gỗ. Nếu hội đủ những yêu cầu trên, cũng có nghĩa nghệ nhân đã thổi hồn vào tác phẩm của mình…

          Hơn 30 năm gắn bó với nghề, nghệ nhân Lê Minh Sĩ đã sáng tác rất nhiều tác phẩm có giá trị về mặt nghệ thuật, được giới học thuật, các chuyên gia về mỹ thuật đánh giá cao. Một số tác phẩm tranh bút lửa tiêu biểu của ông gồm: Làng tôi được bình chọn là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu tỉnh Tiền Giang năm 2012; Quà của rừng đoạt giải Khuyến khích tại Triển lãm Mỹ thuật tỉnh Tiền Giang lần thứ nhất, năm 2012; Biển đợi đoạt giải Ba tại Triển lãm Mỹ thuật khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) năm 2019...

        “Dự kiến, trong thời gian tới, tôi sẽ đề nghị và phối hợp với Trường Cao đẳng Tiền Giang mở lớp dạy nghề thủ công mỹ nghệ cho các bạn trẻ có năng khiếu và yêu thích bộ môn nghệ thuật này, nhằm góp phần bảo tồn và phát triển ngành nghề truyền thống của địa phương” – Nghệ nhân Lê Minh Sĩ phấn khởi cho biết.

          Bên cạnh đó, ông cũng sáng tác nhiều tác phẩm tranh ghép gỗ, tranh sơn dầu tạo nhiều dấu ấn, như tranh sơn dầu Vươn ra biển xa trưng bày tại Triển lãm khu vực ĐBSCL năm 2015; tranh liễn gỗ thư pháp Cha, Mẹ; tranh gỗ Ngày mới; tranh gỗ dừa Tàu vươn ra biển xa… Ngoài sáng tác, nghệ nhân Lê Minh Sĩ còn hướng dẫn, truyền nghề cho hơn 100 học viên yêu thích tranh ghép gỗ, tranh bút lửa, luyện viết chữ thư pháp…

          Với những công lao và thành tích đóng góp cho nghề thủ công mỹ nghệ hơn 30 năm qua, nghệ nhân Lê Minh Sĩ được tặng thưởng nhiều Bằng khen, Giấy khen của các ngành, các cấp. Được biết, nghệ nhân Lê Minh Sĩ cũng là một trong những học trò xuất sắc của nghệ nhân Lê Đức Ngọc.

         Trong tháng 12-2020, Tại Cung Văn hóa lao động hữu nghị Việt - Xô (Hà Nội), Bộ Công thương tổ chức Lễ trao tặng, truy tặng danh hiệu "Nghệ nhân Nhân dân", "Nghệ nhân Ưu tú" trong lĩnh vực nghề thủ công mỹ nghệ năm 2020. Trong số 77 nghệ nhân được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu đợt này, Tiền Giang có 4 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu "Nghệ nhân Ưu tú" gồm: Nghệ nhân Lê Đức Ngọc (SN: 1952, lĩnh vực: Tranh lọng, tranh ghép gỗ, tranh lá); nghệ nhân - nhà điêu khắc Trần Văn Trầm (SN: 1953, lĩnh vực: Điêu khắc); nghệ nhân Lê Minh Sĩ (SN: 1966, lĩnh vực: Gỗ - mỹ nghệ và bút lửa); nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyết Huệ (SN: 1965, lĩnh vực: Điêu khắc gỗ).